Lezen: Spreuken 8:22-31
Johannes 3:1-16
Gemeente,
Vandaag is het de zondag van de drie-eenheid. In het latijn de zondag Trinitatis. Voor veel mensen een rare term, hoe kan iets nu 3 zijn en toch 1?
Dat God zich op meerdere manieren aan ons kan openbaren is uitermate Bijbels, denk maar eens aan het verschijnen van God op de berg waar de 10 geboden werden gegeven, daar donderde het en bliksemde het, maar toen de profeet Elia op die berg stond en God wilde ontmoeten was God niet te vinden in de storm maar in het zacht ruisen van de wind. We zullen zien dat al die verschillende manieren van het verschijnen van God voor de eenheid van de gemeente tamelijk nuttig is, we hoeven de manier waarop wij God ontmoeten namelijk niet aan een ander op te leggen.
De discussie over de drie eenheid is begonnen met de kerkvader Augustinus. Van hem is een prachtige anekdote overgeleverd. Hij liep eens op het strand te piekeren over de drieeenheid toen hij een jongetje zag die water uit de Middelandse zee haalde en in een kuiltje goot. Wat ben je aan het doen? Vroeg de kerkvader. Ik probeer de zee in het kuiltje te scheppen antwoorde het jongetje, maar dat kan toch niet zei Augustinus, echt niet? Zei het jongetje, u bent toch ook bezig het geheim van de drieeenheid in uw kleine hersens te stoppen. Augustinu snapte dat we het niet te ingewikkeld moesten maken.
Augustinus had een andere kerkvader als leraar, Tertulianus en voor die kerkvader was de drie-eenheid heel wat eenvoudiger. Hij gebruikte een beeld waarvan ik denk dat het ook hier in Yburg wel begrepen zal worden. Net als in Noord-Afrika waar Tertulianus vandaan kwam heeft men hier nog weet van bloemen en planten. Er is net een boek verschenen over Amsterdam ZuidOOst waarin 3000 verschillende bloemen en planten worden beschreven, die groeien daar allemaal.
Tertulianus wees er op dat we een bloeiende plant in zijn geheel bij haar naam noemen. Maar we noemen ook de bloem alleen bij dezelfde naam, ook de wortels noemen we bij die naam, zo ook de stengel met de bladeren, van sommige planten zelfs alleen de bladeren. Toch vormen die allemaal een eenheid. Ze verschijnen allemaal op een eigen manier, hebben een eigen functie maar vormen desondanks een eenheid. Bij planten is 1 wortel + 1 stengel + 1 bloem wel degelijk 1 plant.
Juist het idee van de drie-eenheid kan ons behoeden voor het losknippen van één van de drie zoals in de kerkgeschiedenis vaak is geprobeerd. God de Vader, schepper van hemel en aarde werd losgeknipt van God de Zoon die dan als de werkelijke God werd gezien, de scheppende God had zijn werk niet goed gedaan en was dus niet de echte God die mensen kon bevrijden, en in onze dagen lijkt het er soms op dat God de Geest losgeknipt wordt van de Vader en de Zoon omdat die te hoge eisen stellen aan ons geloof. De Geest moet dan voldoende zijn.
Zo zijn er ook mensen die Jezus van Nazareth los knippen van God en van de Heilige Geest. Jezus van Nazareth is dan alleen maar mens en niet meer God die laat zien hoe een mens naar zijn beeld en gelijkenis er eigenlijk uit zou moeten zien, eigenlijk bedoeld is. Jezus is dan een goed mens zoals er veel goede mensen zijn geweest, een voorbeeld zoals er veel voorbeelden zijn geweest.
Het heeft enkele eeuwen geduurd voordat de Kerk onder worden had gebracht dat de Vader en de Zoon één in wezen zijn, de ene God zijn waarvan al in het Oude Testament, de Hebreeuwse Bijbel werd getuigd, maar dat Jezus van Nazareth tegelijk waarachtig God en waarachtig mens was. Toen men dat onder woorden had gebracht was de vraag waar nu die Heilige Geest vandaan komt, vorige week vierden we dat nog, de uitstorting van de Heilige Geest.
Enkele 10 tallen jaren waren daarna nog nodig voordat men onder worden had gebracht dat de Geest uitgaat van de Vader en de Zoon en zo staat het sinds eeuwen in de geloofsbelijdenis van Nicea, die met de persoon van de Heilige Geest werd aangevuld op de synode van Calcedon. Die geloofsbelijdenis van Nicea wordt door de Kerk tot haar belijdenis gerekend. Dat is bij de vorming van de Protestantse Kerk Nederland opnieuw zo in de orde van de Kerk gezet.
Maar wat heeft die kerkgeschiedenis en die ingewikkelde discussie nu met ons vandaag te maken?
Veel mensen vragen zich af waarom we er eigenlijk zijn. Je wordt geboren, groeit op, velen stichten een gezin, voeden kinderen op, die zelf ook weer opgroeien en op zichzelf gaan wonen, en dan wordt je oud en je sterft. Zo ongeveer hopen we dat het gaat, al zijn er die een gezin stichten zonder kinderen, of alleen blijven, maar eerder dood gaan dan van ouderdom willen we bijna allemaal niet. Dat leven zal toch een zin moeten hebben. Het moet toch ergens voor dienen. In een godsdienst is de zin van het mensenleven vaak dat de God wordt gediend.
In veel godsdiensten is het dan zo dat de God die ze dienen de mensen heeft gemaakt om hen te dienen en zo’n God wordt boos als dat dienen wordt verwaarloosd, vergeten of niet goed gedaan wordt. Het hoofdstuk uit het boek Spreuken dat we vandaag lezen leert ons iets anders. Voor alles was er de Wijsheid, het inzicht, en daarmee of daarvoor werd alles gemaakt. De zin van het leven ligt dus verborgen in die wijsheid. En die wijsheid is eigenlijk heel eenvoudig. Jezus zal ooit eens zeggen dat die wijsheid kinderlijk eenvoudig is, je moet zelfs worden als een kind. Alles draait om de liefde. De liefde voor mensen, bij uitstek voor de zwaksten, de onmondigen, de slaven, de verdrukten. “We zijn toch op de aarde om elkaar te helpen nietwaar” was een grappige hit van Eli Asser maar raakt de boodschap van Spreuken in het hart.
Het uitvoeren, en vooral het volhouden is minder eenvoudig dan het lijkt. Voordat je voldoende machthebbers in beweging hebt om de slachtoffers van een burgeroorlog als in Syrië te helpen bijvoorbeeld kan het lang duren. Spreuken zegt zelfs dat het liefhebben het leven zelf is. Want wie niet liefheeft is dood.
De Wijsheid die door de Spreukendichter wordt bezongen wordt zelf als een verschijning van God beschouwt. God geeft ons het inzicht dat liefde de zin van het leven is, God heeft die wijsheid al geschapen voordat al het andere geschapen is. Daarom kunnen we met liefde naar de wereld kijken, daarom kunnen met liefde naar elkaar kijken. Daarom vallen ons de mensen op die liefde tekort komen. Mensen aan de rand van de samenleving, vreemdelingen zonder papieren die vastlopen in wetten, regelingen en liefdeloze regeringen.
Het zal duidelijk zijn dat de vereenzaamde oudere, de met huiselijk geweld bedreigde vrouw, of man, de vreemdeling zonder papieren, de slachtoffers van burgeroorlog, de sexueel misbruikte kinderen elk andere vormen van liefde en aandacht nodig hebben. De een directe hulp in de vorm van voedsel en kleding, de ander begrip, een derde een stem tegen de overheid, en noem maar op. Maar Paulus heeft ons geleerd dat er geen liefde is zonder de God van Israël. Daarom leert de Kerk vandaag dat de God van Israël er is zoals hij er wil zijn, als zij, als stem, als onweer en onrust, als rust voor de rustelozen, dreigend tegen onrechtvaardigheid, vredebrengend en barmhartig voor wie het anders wil.
Wat zouden we dan anders willen? Nou, dat delen we eigenlijk allemaal. Wie zou niet een samenleving willen hebben waar de dood niet meer heerst, waar alle tranen gedroogd zijn, waar alle hongerigen gevoed zijn, waar vrede heerst en ieder mens meetelt. Zo’n samenleving zou dan de hele aarde moeten bevatten. Het schetst de toekomst zoals die in de Bijbel wordt verwoord. En om die toekomst tot een heden te maken moeten we in beweging komen. Daar zijn de 10 geboden voor gegeven. Wij noemen ze 10 geboden maar het zijn de richtlijnen voor een menselijke samenleving. Die 10 geboden en de wetten van Mozes laten zich immers samenvatten in de Wet dat je God moet liefhebben boven alles en dat je dat doet door je naaste lief te hebben als je zelf
Wie de vier evangelieën leest zal ontdekken dat de strijd tussen Jezus van Nazareth en de Farizeeën eigenlijk voortdurend gaat over die manier van lezen van die Wetten, doe je dat naar de letter of doe je dat naar de geest. Nicodemus hoort bij de bovenlaag van de Farizeeën, hij was zelfs nog betrokken bij de begrafenis van Jezus volgens het verhaal van Johannes. Hij krijgt te horen dat als de oude weg van lezen naar de letter niet wordt ingewisseld door lezen naar de Geest het nooit wat kan worden met dat Koninkrijk van God. Daarbij brengt Jezus ook zichzelf in het geding. Want hij is mens, geboren uit een mens net als Nicodemus, net als wij allemaal. Maar daarbij is hij ook de Mensenzoon uit het verhaal van Daniël, koning van de hemel die moet oordelen over de levenden en de doden, de God die onder ons gewoond heeft.
De liefde, die ons toevalt in de Geest, is daarbij de sleutel, dat beroemde en soms beruchte laatste vers uit onze lezing over alzo lief heeft God de wereld gehad, zegt ons dat Jezus en mens en God was zodat we kunnen zien dat de liefde ons richting kan geven en ons kan redden van een doods en leeg leven. Vader, Zoon en Geest vallen hier samen.
En Vader en Zoon alleen? Mannen schrijven dat zo gemakkelijk en spreken dat dan ook gemakkelijk na. Gelukkig hebben we nog de Spreukendichter. Die beschrijft de Wijsheid uitdrukkelijk als vrouw. Er is dus naast Vader en Zoon ook een Moeder in God, en een Geest. De Geest waarin wij mogen handelen.
Maar dan die wedergeboorte wat moeten we daar nu mee aan, zo zullen velen de vraag van Nicodemus samenvatten. Wedergeboren Christenen zijn tegenwoordig de grootste opscheppers, ze weten dag en uur van hun wedergeboorte. En ze verwerpen ongeveer alles wat ze niet kennen of waar ze niet van houden onder het motto dat het niet van God mag. Hoog tijd dus om eens te lezen wat er echt in de Bijbel vertelt wordt. Dat Evangelie van Johannes wijkt nog al af van de andere drie. Dat komt omdat Johannes zich tot een ander soort publiek richt. Het publiek van Dan Brown en het Evangelie van Judas. Toen het Christendom populair werd, maar ook vervolgd, waren er heel veel mensen die het verhaal van Jezus probeerden te vergeestelijken.
Het had dan niet meer te maken met de manier waarop de samenleving was ingericht maar het was iets persoonlijks waar je heerlijk over kon filosoferen maar dat verder geen gevolgen had. Op zoek naar de geheime kennis heette dat, de Gnosis. Het is een manier van geloven, of bijgeloven, die ook tegenwoordig nog populair is en net zo hard bestreden dient te worden. Uiteindelijk leidt deze manier van geloven namelijk weg van de bedoeling van Jezus van Nazareth. We zien dit aan het verhaal van vandaag.
We weten al dat Jezus het druk had, met wonderen en genezingen. “Nou” zo begint Johannes, “al die mensen die op wonderen afkomen zijn maar dubieuze gelovigen”, weg is het succes van de gebedsgenezers. Vervolgens vertelt hij over een gesprek dat een godsdienstig leider van die tijd eens rustig met Jezus wilde hebben. Dat kon alleen in de stilte van de nacht als die wonderzoekers waren gaan slapen. Die Nicodemus wil wel eens weten hoe het met die wonderen zit. En Jezus verwerpt de eigen wonderen en vertelt dat je van boven geboren moet worden. Dat opnieuw, zoals wij het meestal vertalen, is in het grieks namelijk ook “van boven”, en dat betekent dat we ook mogen zeggen dat we niet zozeer opnieuw maar als nieuw geboren moeten worden. Zoals je na een warme dag werken gaat zwemmen, dan voel je je als nieuw geboren, het stof en zweet van alle dag wordt afgespoeld en je bent een nieuw mens. Nou was die Nicodemus ook goed thuis in de Wet van de Woestijn. Die wet was voor veel mensen verworden tot een dorre verzameling regels en Jezus voegt er daarom de Geest van God bij. De Geest waarin die Wet van de Woestijn ontstond, de geest van liefde die is nodig voor een nieuw soort koninkrijk onder de Wet van heb uw naaste lief als uzelf.
Mensen die hun oude gewoonten afspoelen, en met een nieuwe geest van liefde in het leven staan, dat is wedergeboorte, dat doe je samen. Dan weet je niet wat je overkomt, het is niks geestelijks meer, maar ineens gaan mensen opbloeien, is er aandacht voor de armen, voor de verworpenen der aarde. Dan gaat het weer over zeer aardse zaken zoals Jezus op het eind van het verhaal benadrukt. En het mooie is dat het elk moment weer opnieuw kan en mag beginnen. Elke morgen als je opstaat mag je als nieuw geboren mens weer de dag beginnen, opnieuw beginnen met de bouw van het Koninkrijk van God.
De drie-eenheid is een handig theologisch begrip. We weten waar we de Vader kunnen vinden, we weten wat de Zoon voor ons heeft gedaan en we kunnen ons laten leiden door de Geest. Maar hoe we God willen zien mogen we daarbij zelf uitmaken. We mogen geen gesneden beeld van die God maken, met een gesneden beeld in een Tempel zouden we eens en voor altijd uitmaken hoe ieder van ons God zou moeten zien, mannelijk of vrouwelijk, jong of oud, streng of liefdevol, zwart of blank, slaaf of koning. God openbaart zich echter op de manier die mensen nodig hebben. Zo lief heeft God de wereld gehad. Daarom kunnen slaven van allerlei soort God als bevrijder herkennen. Vrouwen die door mannen als tweede rangs worden neergezet, slaven van de economie en van winst en profijt kunnen leren van de mogelijkheid die delen biedt.. Op wereldschaal en in onze tijd zeggen we dan dat de onderdrukte volken een beeld van God hebben dat hen bevrijdt, dat de armen een beeld van God mogen hebben dat hen bevrijdt van de armoede, dat rijke volken een beeld van God kunnen hebben dat hen bevrijdt van de slavernij die de rijkdom oplegt.
Dat wij mogen zien dat elk van ons vanuit en met de Heilige Geest moet proberen ons leven in te richten op de manier en de plaats die ons gegeven is en dat we daarbij de mens Jezus van Nazareth als ons voorbeeld mogen zien. Maar losknippen van Vader, Zoon en Geest, kan niet. Zoals de afzonderlijke tonen in een akkoord op het orgel nooit het akkoord zelf kunnen laten weerklinken kunnen we over God nooit spreken zonder het over Vader, Zoon en Heilige Geest te hebben. Dat onze God een drie-enig God is zegt ook dat onze God alle verstand te boven gaat, dat we van onze God als mensen geen voor iedereen vaststaande voorstelling kunnen maken, zegt ook iets over de ontzagwekkende grootheid van onze God die ons tegelijkertijd zo nabij wil zijn. En het bevrijdt ons ook van de neiging ons eigen beeld van God op te leggen aan anderen, ook daarvan zijn we bevrijdt. Zo blijven dan geloof, hoop op een nieuwe hemel en een nieuwe aarde en de liefde voor de minsten onder ons, en de meeste daarvan is de liefde.
Amen
Preken 